Σκέψη πρώτη: Ποιο ήταν το λάθος τού Πλάτωνα;
Το διαπιστώνουμε ατενίζοντας την ψυχότροπη τέχνη τής
Κατερίνας Μουράτη, της οποίας η φετινή αναδρομική έκθεση
“40 Χρόνια Αιγαίο”, στο Κατάλυμα της Γαλλίας στη Ρόδο
(Auberge de France à Rhodes), σημείωσε ρεκόρ προσέλευσης
ενός πολυεθνούς φιλότεχνου κοινού. Ο «έρωτας με την πρώτη
ματιά» των συλλεκτών του έργου της, παρά το αίσθημα
ανησυχίας (unheimlich) και παιγνιώδους σαγήνης που γεννά η
Τέχνη της, ή ακριβώς γι’ αυτό, επαληθεύει -ως δάκτυλος επί των
τύπων των ήλων- τα πιο ριζοσπαστικά συμπεράσματα τής
Νευροεπιστήμης. Σύμφωνα με αυτά, η ομορφιά δεν είναι
ανεξάρτητη από τον παρατηρητή, όπως λανθασμένα πίστευε ο
Πλάτωνας, μιλώντας με δέος για συμπαντικά πρότυπα τού
Ωραίου, τις περίφημες “Ιδέες”. Σύμφωνα με τη Νευροεπιστήμη,
κατ’ αρχάς, η ακαριαία σαγήνη ορίζει το Πρώτο Είδος
Ομορφιάς. Εδώ, η νευρωνική ευχέρεια επεξεργασίας ενός
καλλιτεχνικού ή φυσικού ερεθίσματος, επιβραβεύεται
υποσυνείδητα από τον εγκέφαλο, δημιουργώντας εν αγνοία τού
ενσυνείδητου Εγώ μια θετική προκατάληψη προς το ερέθισμα
(για παράδειγμα, η ευχαρίστηση του εγκεφάλου μας από την
ταχεία επεξεργασία ενός ερεθίσματος, ενεργοποιεί εν αγνοία
μας τον μυ του χαμόγελου!), οδηγώντας αυτομάτως σε θετική
αξιολογική κρίση εκ μέρους μας, δηλαδή στην ακαριαία, σχεδόν
αντανακλαστική σκέψη «μου αρέσει, είναι καλό». Στο Πρώτο
Είδος Ομορφιάς θριαμβεύει η ταχύτητα της πειθούς, ο «έρωτας
με την πρώτη ματιά» στο μάτι και την καρδιά τού φιλότεχνου
(και κάθε ερωτευμένου).
Σκέψη δεύτερη: Ποιο ήταν το λάθος τού Καντ;
Το διαπιστώνουμε εξετάζοντας εις βάθος την τέχνη τής
Μουράτη. Ομολογουμένως, ο Ιμάνουελ Καντ προσέγγισε
ιδιοφυώς την αλήθεια για την αισθητική ευχαρίστηση,
ξεπερνώντας σε επαληθευσιμότητα κάθε άλλη φιλοσοφική
ετυμηγορία. Πλην όμως, δεν έδωσε τη δέουσα προσοχή στο
γεγονός ότι το άμεσο είδος ομορφιάς είναι ουσιαστικά αυτόματο,
ανεξάρτητο από τη σκεπτόμενη συνείδηση, το Cogito,
εξουσιαζόμενο υποσυνείδητα από την πάγια ανάγκη τού
εγκεφάλου για εξοικονόμηση ενέργειας στις νευρωνικές
διεργασίες, ιδίως μάλιστα σε εκείνες που δεν συμβάλλουν
άμεσα στην αξιοποίηση του Κόσμου προς επιβίωση και
διαιώνισή μας. Ωστόσο, ο Καντ αποφάνθηκε όντως διορατικά
περί της Αναστοχαστικής Ομορφιάς («Εξαρτημένης Ομορφιάς»,
σύμφωνα με τον ίδιο), τουτέστιν περί του Δεύτερου Είδους
Ομορφιάς κατά τη Νευροεπιστήμη. Διότι η περαιτέρω νοητική
επεξεργασία ενός ερεθίσματος, καλλιτεχνικού ή φυσικού, η
εμβάθυνση επί της γνωσιακής αξίας των μορφικών ιδιοτήτων
του, αλλά και των ιδεών τις οποίες ετούτο το ερέθισμα γεννά, η
εμβάθυνση επί των συνειρμών που προκαλεί, η διερεύνηση της
αλληλεπίδρασής του με την Ιστορία, την Κουλτούρα, τις
φανερές και κρυφές αντιφάσεις τού πολιτισμού, όλη ετούτη η
προσωπική διανοητική περιπέτεια οδηγεί στην αυτογένεση μιας
πληρέστερης ευχαρίστησης και μιας εμβριθώς
εμπεριστατωμένης επιβεβαίωσης της αξιολογικής μας κρίσης
«μου αρέσει, είναι καλό». Στο έργο τής Μουράτη, το άλμα σε μια
ανωτέρου επιπέδου ομορφιά επέρχεται με την περαιτέρω
εμβάθυνση τόσο στους δομικούς μικροδαιδάλους και τις
χρωματικές διαβαθμίσεις, όσο και με τους ειρμούς και
συνειρμούς τους οποίους γεννούν τα πιο ευανάγνωστα στοιχεία
από το φάσμα τής θεματικής των έργων της, όπως για
παράδειγμα πρόσωπα, σώματα, σύμβολα ζωής ή κουλτούρας
κ.λπ. Όλα αυτά εξυπηρετούν τη διαμόρφωση μιας
πληροφοριακά ανώτερης, τουτέστιν βαθύτερης και ευρύτερης,
αισθητικής ικανοποίησης. Αυτό ακριβώς είναι το Δεύτερο Είδος
Ομορφιάς, σύμφωνα με την Νευροεπιστήμη (Rolf Reber, Piotr
Winkielman, Norbert Schwarz, Michael Gazzaniga), το
“αναστοχαστικό”, διευκρινίζοντας έτσι αντικειμενικά, με
επιστημονικά πλέον στοιχεία, τη διαίσθηση του Καντ περί
“Εξαρτημένης Ομορφιάς” (σύμφωνα με το δικό του αναλυτικό
φιλοσοφικό σύστημα). Εν ολίγοις, όσο περισσότερο
συμμετέχουμε σε πολύπλοκες καλλιτεχνικές δράσεις ή
ατενίζουμε εμβριθώς “δύσκολα” ιδιοσυγκρασιακά έργα, όπως
εκείνα της Μουράτη ή του νοερού “δασκάλου” της Adolf Wolfli,
τόσο περισσότερο αναβαθμίζεται η νευρωνική μας δυνατότητα
για επικέντρωση και ανάπλαση του εκπληκτικής πλαστικότητας
εγκεφάλου μας, για ψυχολογική εμβάθυνση και αφοσίωση.
Απογειώνοντας ωστόσο την ικανότητά μας για πληροφοριακό
μεταβολισμό, ίσως να απογειώνουμε και την ικανότητά μας για
έναν ευκρινέστερο μετασχηματισμό τού Εαυτού μας και των
Κοινωνιών μας, για μια πεφωτισμένη συλλογική
μεταμόρφωση…
Σκέψη τρίτη: Εμβαθύνοντας στην Τέχνη τής Μουράτη.
Με τον διάσημο ισχυρισμό του ότι «το κάλλος είναι η πύλη προς
το τρομερό», ίσως ο Ρίλκε να υπαινίχθηκε πριν από αιώνες ότι
η Τέχνη δεν κομίζει παρά την αλήθεια του εσωτερικού
σύμπαντος του Ανθρώπου, ομοούσιου σε μοριακό ή κβαντικό
επίπεδο των νερών, των ανέμων, των λουλουδιών, των
σύννεφων ή των ορυκτών, και ότι αυτό αρκεί, αφού είναι ό,τι πιο
αποκαλυπτικό μπορεί η ανθρώπινη φαντασία να προσφέρει.
Κατά συνέπεια, είτε ως Ανησυχαστική Μούσα (στις outsider-art
μνήμες των συλλήψεών της), είτε σαγηνεύοντας τη συνείδηση
και μαγεύοντας την ψυχή με παιγνιώδη εικαστικά ποιήματα, η
άκρως ιδιοσυγκρασιακή και ενδοσκοπική τέχνη τής Μουράτη,
όπως και κάθε ουσιώδης Τέχνη γενικώς, ίσως να μάς
αποκαλύπτει το χώμα, τη ρίζα και τη γύρη τής φύσης μας: την
ΑΛΗΘΕΙΑ για τον άνθρωπο-νερό, τον άνθρωπο-άνεμο, τον
άνθρωπο-λουλούδι, τον άνθρωπο-σύννεφο, τον άνθρωπο-
ορυκτό!
Προλεγόμενα τού Χρήστου Τσανάκα, λογοτέχνη και
θεωρητικού του πολιτισμού, σε κάθε μελλοντική αισθητική
φιλοσοφία, Ανθρώπου ή Τεχνητής Νοημοσύνης, με αφορμή
την “οικείως ανοίκεια” (unheimlich) outsider art τής
Κατερίνας Μουράτη, η οποία ζει και εργάζεται στο νησί
τής Αποκάλυψης, την Πάτμο.
